کاخ توپکاپی
استانبول به‌واسطه برخورداری از بناهای تاریخی متعدد با معماری منحصربهفرد، یکی از زیباترین مراکز گردشگری جهان است که سالانه گردشگران زیادی را به‌سمت خود می‌کشاند. کاخ توپکاپی استانبول (Topkapi Sarayi) از جاهای دیدنی استانبول بزرگ‌ترین و قدیمی‌ترین کاخ جهان محسوب می‌شود. این کاخ متعلق به دوران حکومت عثمانی در ترکیه است.بی‌شک کاخ موزه توپکاپی داستان‌های رنگارنگی دارد؛ چراکه از قرن ۱۵ تا ۱۹ میلادی سلطان‌ها، درباریان جاه‌طلب و کنیزهای متعددی را به درون خود راه داده است. این قصر در قرن ۱۵ میلادی محل اقامت اصلی سلطان و مقر حکومت امپراتوری عثمانی بوده است. هم‌زمان با شکل‌گیری جمهوری ترکیه و پایان دولت عثمانی با دستوری حکومتی در تاریخ سوم آوریل ۱۹۲۴ تمام بناهای متعلق به آن دوران از جمله این کاخ در فهرست آثار ملی این کشور به ثبت رسید.
کاخ توپکاپی کجاست؟
کاخ توپکاپی در بافت قدیمی شهر استانبول در شرق منطقه فاتح در بخش اروپایی در محله سلطان محمد در نزدیکی امینونو قرار دارد. این کاخ درست روی زمینی ساخته شده است که روزی بیزانس باستان یا قسطنطنیه مرکز امپراتوری روم شرقی بود. کاخ توپکاپی در بلندترین نقطه زمینی کوهپایه‌ای، مشرف به دریای مرمره و خلیج شاخ طلایی قرار گرفته است. فاصله کاخ توپکاپی تا تنگه بسفر. حدود ۴۸ کیلومتر (یک ساعت و ۲۰ دقیقه) و تا میدان تکسیم، حدود ۹ کیلومتر (۳۵ دقیقه) است. این کاخ با فرودگاه آتاتورک استانبول ۱۹ کیلومتر (۵۰ دقیقه) و فرودگاه صبیحه گوکچن استانبول، ۶۸ کیلومتر (یک ساعت و نیم) فاصله دارد. کاخ توپکاپی در نزدیکی دیگر جاذبه‌های مهم استانبول مانند مسجد سلطان احمد، آب‌انبار باسیلیکا، ایاصوفیه و موزه باستان‌شناسی واقع شده است.
مسیر دسترسی به کاخ توپکاپی استانبول
کاخ توپکاپی استانبول در منطقه معروفی به نام سلطان احمد با انبوهی از بناهای کهن و معماری‌های منحصربهفرد جا خوش کرده است. برای رسیدن به این محله کافی است با کمک وسایل نقلیه عمومی همچون مترو، تراموا یا اتوبوس خود را به یکی از دو ایستگاه پارک گلخانه یا سلطان احمد برسانید. از این ایستگاه‌ها تنها با چند دقیقه پیاده‌روی به کاخ توپکاپی خواهید رسید.آدرس کاخ توپکاپی: ترکیه، استانبول، منطقه سلطان احمد
تاریخچه کاخ توپکاپی استانبول
کاخ توپکاپی استانبول درست ۶ سال پس از فتح و تصرف قسطنطنیه پایتخت امپراتوری بیزانس در سال ۱۴۵۳، در اواخر دهه ۵۰ با دستور نخستین پادشاه عثمانی سلطان محمد دوم روی ویرانه‌های بیزانس ساخته شد. سلطان محمد دوم در سال ۱۴۷۸ میلادی در این کاخ سکونت گزید و در طول مدت ساخت این کاخ در قصر کوچکی در میدان بایزید ترکیه سکونت داشت که این روزها به دانشگاه استانبول تغییر کاربری داده است. سه سال پس از مرگ او این کاخ مرمت شد و از آن پس پادشاهان عثمانی این کاخ را به دفعات بازسازی کردند و گسترش دادند. حدود ۳۰ پادشاه در طی چهار قرن و ۴۰۰ سال امپراتوری عثمانی در کاخ توپکاپی حکومت کردند.
کاخ توپکاپی به سبک‌های مختلفی بازسازی شد و هر بار معماری جدیدی همچون معماری اسلامی، عثمانی و اروپایی را تجربه کرده است. در آغاز ساکنان این کاخ کم تعداد بودند؛ اما در دوره‌هایی کاخ عظیم توپکاپی بین هزار تا چهار هزار سکنه را در خود جای داده است که از این میان فقط ۳۰۰ نفر ساکن حرم‌سرا بوده‌اند و بیشترین جمعیت ساکن را پیاده نظام‌ها و نگهبانان سلطنتی (Janissaries) در حیاط و دروازه اول کاخ تشکیل می‌دادند. کاخ توپکاپی در زمان ساخت خود مساحتی برابر با ۷۰۰ هزار مترمربع را به خود اختصاص داده بود و دیوارهای دور تا دور این کاخ عظیم در حدود پنج کیلومتر بود. گاهی در زمان فستیوال‌ها جمعیتی برابر با ۱۰ هزار نفر به آن راه پیدا می‌کردند. در واقع کاخ توپکاپی به شهری درون شهری دیگر و بزرگ‌ترین کاخ زمان خود بدل شده بود. این کاخ به واسطه ساخت و سازهایی که در محوطه آن صورت گرفته است، مساحتی برابر با ۸۰ هزار متر مربع دارد.در محوطه کاخ توپکاپی محلی برای اجرای مجازات مرگ خطاکاران در نظر گرفته شده بود. مجازات گردن زدن توسط جلادانی کر و لال صورت می‌گرفت. این فضا در تقابل با عظمت کاخ توپکاپی و امپراتوری عثمانی بیانگر درگیری‌های خونین برای پابرجا ماندن این حکومت در طی چهار قرن است. کاخ توپکاپی استانبول در سال ۱۹۸۵ به‌عنوان یک میراث ارزشمند جهانی در سازمان یونسکو به ثبت رسید.
معماری کاخ توپکاپی استانبول
کاخ توپکاپی سه معماری مستقل را به نمایش می‌گذارد، که شامل سه بخش کاخ بیرونی، کاخ درونی و حرم‌سرا می‌شود. کاخ درونی و حرم‌سرا بخش‌هایی هستند که زندگی خصوصی شاهان در آن‌ها جریان داشته است. طرح اولیه سلطان محمد برای کاخ توپکاپی از چهار حیاط متوالی تشکیل شده که با دیوارهای بلندی احاطه شده بودند. هر حیاط هدفی متفاوتی را دنبال می‌کرد و با دروازه‌ای از باقی قسمت‌ها جدا و در طی روندی تدریجی با رسیدن به حیاط سوم و چهارم فضا خصوصی‌تر و رفتوآمد محدودتر می‌شد.اساس ساخت مجموعه کاخ توپکاپی بر وجود انزوا و حریم سلطنتی استوار است؛ آنچه که امروز نیز نه‌تنها در این اثر بلکه در باقی کاخ‌ها و آثار به‌جا مانده از دوره عثمانی نیز مشهود است. ساخت عمارت اولیه و دروازه اصلی یا همان دروازه سلطنتی در سال ۱۴۷۲ به پایان رسید.
باروهای کاخ توپکاپی در دروازه دوم که متاثر از معماری قرون‌وسطا اروپا است در سال ۱۴۷۸ میلادی تکمیل شد.ساختمان‌های باقی‌مانده از طرح اولیه اکثرا کم ارتفاع و یک یا دو طبقه دارند و کاربردشان در طی قرن‌ها تغییر کرده است؛ این موضوع باعث شده است که امروز سازه‌هایی با کارکرد نامشخص به‌ویژه در حرم‌سرا وجود داشته باشند. ساختمان‌های خدماتی نیز اکثرا ساختمان‌های سنگی تک طبقه با گنبدی بلند هستند. بناهایی که برای سکونت مورد استفاده قرار می‌گرفتند از سنگ و چوب ساخته شده‌اند و گنبد آن‌ها با لایه‌ای از سرب پوشیده می‌شده است.قسمت‌های داخلی و باغ‌های کاخ توپکاپی با جزییاتی همچون آب‌نماها، حوض‌ها و فواره‌ها تزیین شده‌اند.
باغ‌های مجموعه شامل بخش‌هایی همچون خانه شیرها می‌شود که برای پرورش و غذا دادن به حیوانات طراحی شده است. علاوه بر این باغ‌های توپکاپی دارای راهروهایی سنگ‌فرش شده نیز هستند.کاخ توپکاپی تاثیر عمیقی از معماری کاخ ادیرنه (Edirne Palace) گرفته است؛ چراکه شکوه و عظمت معماری آن همچون ادیرنه متاثر از حیاط‌های بزرگی است که اطراف آن‌ها با بناها و دروازه‌ها احاطه شده‌اند. کاخ ادیرنه، کاخ سابق امپراتوری عثمانی است؛ زمانی که شهر ادیرنه پایتخت آن محسوب می‌شد.بناهای کاخ توپکاپی در زلزله سال ۱۵۰۹ و آتش‌سوزی سال ۱۶۶۵ آسیب‌های جدی دیدند و پس از هر بازسازی و مرمت، بناهای جدیدی به آن‌ها اضافه شدند و مجموعه کاخ گسترده‌تر شد.
بخش‌های مختلف کاخ توپکاپی
آنچه که امروز با گذشت زمان و توسعه‌های کاخ توپکاپی در مقاطع مختلف تاریخی رخ داده است از آن هزارتویی با ساختمان‌های مختلف پدید آورده است که در مرکز آن‌ها حیاطی بزرگ وجود دارد.
حیاط اول
صحن اول کاخ توپکاپی یا همان حیاط بیرونی بزرگ‌ترین و تنها حیاط عمومی محسوب می‌شود و در زمان امپراتوری عثمانی هر فرد غیر‌مسلحی می‌توانست از دروازه امپراتوری (سلطنتی) یا باب همایون وارد آن شود. فضای این حیاط احتمالا یکی از شلوغ‌ترین بخش‌های کاخ بوده؛ زیرا مکانی مناسب و ایدئال برای برگزاری مراسم و راه‌پیمایی‌ها به شمار می‌آمده است. در این حیاط آثاری از کارگاه‌های هنرمندان، صنعت‌گران توپکاپی همچون نجاران، خیاطان، خوش‌نویسان و سایر اصناف باقی مانده است. از این حیاط با نام حیاط سپاه نیز یاد می‌کنند. از دروازه اول به بعد هیچ‌کس جز پادشاه حق نداشت سوار بر اسب عبور کند و همه باید پیاده تردد می‌کردند.در همان حیاط اول کاخ توپکاپی شما می‌توانید ترکیبی از سبک‌های معماری و تزیینات سراسر کاخ را مشاهده کنید. در این مکان شما خرابه‌ها و بناهایی باقی‌مانده از دوران بیزانس را نیز خواهید دید برای مثال «هاگیا ایرینه» نمایی آجری متعلق به دوران بیزانس دارد.
این بنا کلیسایی به‌جا مانده از دوران امپراتوری بیزانس است که در دوران امپراتوری عثمانی به‌عنوان اسلحه‌خانه و جایی برای تعمیر اسلحه به کار گرفته شد. امروزه از کلیسا هاگیا ایرینه برای برگزاری کنسرت یا نمایشگاه‌های بین‌المللی نیز استفاده می‌شود. علاوه بر این در فضای این حیاط موزه باستان‌شناسی و مرکز ضرب سکه (Imperial Mint) و چند فروشگاه برای خرید هدیه نیز وجود دارد.در حیاط کاخ توپکاپی، دروازه‌ای نمادین با نام سلام یا درود وجود دارد که معماری آن یادآور قلعه‌های قرون‌وسطایی اروپا با برج‌های نوک تیز و دیوارهای تاج‌دار است. از سوی دیگر، عمارت ایوان‌دار بزرگ کاشی‌کاری شده تاثیر سبک معماری تیموری ایران را به نمایش می‌گذارد؛ تالاری طاق‌دار که از سه طرف محصور شده است. به احتمال زیاد این عمارت زمینی شنی برای مسابقات «جرید» (jereed، نوعی ورزش سوارکاری سنتی ترکیه) داشته که امروز مجموعه سرامیک‌های امپراتوری ترکیه را در خود جای داده است.
حیاط دوم
دروازه سلام به صحن دومی منتهی می‌شود که به آن میدان دیوان نیز می‌گویند. هرکسی به این مکان وارد می‌شد باید به سلطان سلام و درود می‌فرستاد و علت نام‌گذاری این دروازه نیز همین است. از این دروازه تنها سلطان و خادمان سلطنتی حق عبور داشتند.صحن دوم مرکز اداری کاخ بوده است و تنها بازدیدکنندگان رسمی و اعضای دادگاه امکان ورود به این فضا را داشتند. در هفته چندبار اعضای شورای وزیران برای گفت‌و‌گو و پیش‌برد امور دولتی در اتاقی گنبدی ملاقات می‌کردند که تالار شورا نیز نامیده می‌شد. بیرون از این اتاق همواره شیر آبی باز بود تا صدای گفت‌‌وگوهای داخل از بیرون شنیده نشود. وزیر اعظم جلسات دولتی را مدیریت می‌کرد و سلطان گاهی اوقات از طریق پنجره‌ای شبکه‌ای از اتاقی کوچک در مجاورت برج عدالت، بلندترین بنای کاخ به آن‌ها گوش می‌داد. شاه از این پنجره دیده نمی‌شد؛ اما همه از حضور احتمالی او در جلسات آگاه بودند.فانوس نئوکلاسیک برج عدالت منظره‌ای کامل از کاخ را در اختیار شاه قرار می‌داد و به‌صورت نمادین حضور سلطان را نه‌تنها در دربار بلکه در زندگی روزمره اهالی کاخ نیز یادآوری می‌کرد.
در حیاط دوم مجموعه توپکاپی، علاوه بر اتاق شوراها، آشپزخانه و قنادی‌های کاخ نیز وجود داشت که امروزه مجموعه چینی‌های امپراتوری در آن به نمایش گذاشته می‌شود. علاوه بر آن خزانه خارجی نیز در حیاط قرار داشت که در حال حاضر سلاح‌های امپراتوری در آن نمایش داده می‌شود. اشیای موجود در کاخ توپکاپی از منابع مختلفی گردآوری شده است؛ این طیف شامل اشیای تولید شده در کارگاه‌های کاخ، خریداری شده در بازار، هدایای مقامات خارجی و غنیمت‌های جنگی می‌شود.برای مثال مجموعه چینی‌ها به‌تنهایی، گستردگی امپراتوری را با به نمایش گذاشتن مجموعه‌ای از اشیای به‌دست آمده از چین و ژاپن نشان می‌دهند. از میان این اشیا می‌توان به سلادون (Celadon) اشاره کرد؛ ظرف غذاخوری چینی که در باورها بسیار ارزشمند بوده است و بر طبق باورها اگر غذایی مسموم باشد با سرو آن در سلادون رنگ ظرف تغییر می‌کند. این باورها ناشی از ترس همیشگی شاهان عثمانی از ترور بوده است.
حیاط سوم
دروازه سعادت، به حیاط سوم منتهی می‌شود؛ حیاطی که محل اقامت خصوصی سلطان و مدرسه داخلی کاخ است. علت نام‌گذاری این دروازه نیز برگزاری جشن‌های بزرگ در این مکان بوده است. هیچ‌کس بدون اجازه حق عبور از این دروازه را نداشت و تنها خود سلطان، اعضای خانواده، خادمان او و افراد مورد تایید می‌توانستند به این حیاط رفتوآمد کنند. باقی افراد فقط می‌توانستند تا اتاق ملاقات پیش بروند و از آن‌ها انتظار می‌رفت تا از آداب و رسوم خاصی پیروی کنند. آن‌ها نمی‌توانستند با سلطان تماس چشمی مستقیم داشته باشند و باید سر و چشمان خود را پایین می‌انداختند و با مترجم سلطان صحبت می‌کردند.پیش از آن‌که مراد سوم (Murad III) در قرن شانزدهم، اقامتگاه خود را به حرم‌سرا منتقل کند، محل سکونت او ساختمانی در حیاط سوم بود که آن را ساختمان آثار مقدس می‌نامند.
از این مکان با عنوان مخزن آثار اسلامی استفاده می‌کنند و اشیایی همچون خرقه، شمشیر و کمان حضرت محمد (ص) در آن نگهداری می‌شود. این اشیا در سال ۱۵۱۷ با فتح سلسه مملوک (Mamlūk dynasty) در مصر و و واگذاری حکومت به عثمانی‌ها به‌دست سلیم اول (Selim I) به‌دست آمده است. در محل نمایش این اشیا امکان عکاسی وجود ندارد. علاوه بر این در تالاری که اشیا پیامبر نگهداری می‌شود به‌صورت دائمی و زنده افرادی هستند که قرآن می‌خوانند. خوابگاه خادمان سلطنتی نیز که بخشی از سلسله مراتب خادمان بودند در صحن سوم قرار داشت. اکثر این خادمان پسرانی بودند که از میان جمعیت مسیحی و از طریق سیستم دوشیرمه یا دوشرمه ( Devshirme system، در ترکی به‌معنای سیستم جمع‌آوری) استخدام می‌شدند؛ سیستمی در امپراتوری عثمانی که در آن به اجبار پسران خانوادههای مسیحی یا آسیای صغیر به‌عنوان نوعی مالیات یا خراج از آن‌ها گرفته می‌شد تا بخشی از پیاده نظام یا خدمه سلطنتی شوند.
باهوش‌ترین این پسرها پس از دریافت اسامی جدید و گرویدن به اسلام، مسئولیت‌های جدیدی را از آن خود می‌کردند و در کنار دریافت دستمزد، آموزش‌های دقیقی نیز می‌دیدند.امپراتوری عثمانی که از شایسته سالاری پیروی می‌کرد به این افراد فرصت دسترسی به مقام‌های عالی و حتی وزارت اعظم را می‌داد؛ اما بسیاری از آن‌ها در ۲۵ سالگی آزاد می‌شدند و با دختری از حرم‌سرا یا دختر سلطان ازدواج می‌کردند. خوابگاه‌های سلطنتی این خادمان اکنون بخش‌هایی از مجموعه‌های امپراتوری را در خود جای داده‌اند. برای مثال در بخشی از این خوابگاه‌ها پرتره‌های پادشاهان و در خوابگاه مبارزان کمد لباس‌های سلطنتی به نمایش گذاشته شده است که مهارت هنرمندان و صنعت‌گران کاخ و تغییرات در تکنیک‌ها و مد را در گذر زمان نشان می‌دهد.یکی از معروف‌ترین مجموعه‌های کاخ، جواهرات سلطنتی است که در عمارت فاتح و در حیاط سوم قرار دارد. این دارایی‌ها شامل خنجر زمردین توپکاپی و الماسی است که قاشق‌چی (Kasikci) نامیده می‌شود و بزرگ‌ترین الماس ۸۶ قیراطی تراشیده شده در جهان به شمار می‌آید.
جاشمعی‌های بسیار بزرگ از جنس طلا و نماد «جان مقدس تعمید دهنده» (St. John the Baptis) نیز از دیگر اشیای ارزشمند موجود در مجموعه جواهرات کاخ توپکاپی است. این تنوع جواهرات سلطنتی حکایت از ثروت عظیم این امپراتوری دارد. در این قسمت از کاخ توپکاپی به‌دلیل وجود جواهرات گران‌قیمت امکان عکس‌برداری وجود ندارد.مرکز حیاط سوم کاخ توپکاپی را کتابخانه سلطان احمد سوم اشغال کرده؛ بنایی که همچون باقی ساختمان‌های کاخ با کاشی‌های نقاشی شده، پنجره‌های رنگی و کرکره‌هایی منبت شده با عاج و صدف مروارید تزیین شده است. مجموعه کتاب‌ها با باقی کتاب‌های کاخ در قرن بیستم یکی شده و به مسجد «آقاس» (Aghas) برده شده است که بزرگ‌ترین مسجد کاخ به شمار می‌آید و در مجاورت آن قرار دارد.مجموعه کتاب‌های کاخ توپکاپی شامل کتاب‌های خطی کمیاب و نسخه‌های اولیه قرآن است که محققان می‌توانند در اتاق مطالعه آن‌ها را مورد بررسی قرار دهند.
حیاط چهارم
حیاط سوم کاخ توپکاپی امتداد پیدا می‌کند و به حیاط چهارم می‌رسد که عمدتا از باغ‌های پلکانی و عمارت‌ها تشکیل شده است. این فضا شامل اتاق‌ها و عمارت‌های متعددی از جمله اتاقک مکیدیه (Mecidiye) و اتاق ختنه پسران شاه با تزیینات سرسبز می‌شود که منظره‌ای رو به تنگه بسفر و دریای مرمر دارند و در قرن ۱۹ میلادی ساخته شده‌اند. عمارت بغداد، عمارت ایروان و عمارت صوفی با منظره‌ای مشرف به خلیج شاخ طلایی نیز در قرن ۱۷ میلادی شکل گرفته‌اند. در حال حاضر زیر اتاقک مکیدیه، کافه تریا و رستوران سلف سرویسی تدارک دیده شده است.یکی از متمایزترین بناهای حیاط چهارم، آلاچیق‌های طلایی و نقره‌ای افطار است که اگر ماه رمضان در تابستان فرا می‌رسید شاهان عثمانی در آن‌ها افطار می‌کردند. این اتاقک‌ها نمایی بسیار زیبا به شهر دارند. شاهان عثمانی علاقه بسیار زیادی به گل و گیاه داشتند و معمولا باغ‌های حیاط چهارم کاخ توپکاپی همچون گذشته پر از گل‌های لاله است.
