مسجد رستم پاشا

مسجد رستم پاشا یکی از جاهای دیدنی استانبول و از مقاصد مهم گردشگران محسوب می‌شود. این مسجد در قلب قسمت قدیمی استانبول قرار گرفته است. مسجد رستم پاشا توسط معمار مطرح عثمانی، معمار سنان طراحی شده است و به‌عنوان یکی از شاهکارهای آن دوران در نظر گرفته می‌شود.این مسجد که به دستور وزیر بزرگ دوره عثمانی رستم پاشا ساخته شده، نام خود را نیز از همین شخص وام گرفته است. ساخت مسجد رستم پاشا دو سال پس از مرگ وی به پایان رسید. او با وجود اینکه در مسائل مالی استاد و زبردست بود و تجارت را در امپراتوری عثمانی گسترش داد، میل آشکاری به قدرت و ثروت داشت و همین موضوع چهره خوبی از او به‌جای نگذاشت.

مسجد رستم پاشا استانبول کجاست؟

مسجد رستم پاشا در محله شلوغ امینونو در کنار خیلج شاخ طلایی واقع شده است. این مسجد در تاهتاکاله یکی از بنادر تجاری مهم در بخش قدیمی استانبول قرار دارد؛ شاید قرار گرفتن مسجد رستم پاشا در مرکز تجاری پر رونقی همچون تاهتاکاله نشانه‌ای از میراث درخشان سیاست‌های مالی و تجاری رستم‌پاشا باشد. این مسجد درست در انتهای خیابان بلند و قدیمی استانبول اوزن کارسی (لانگ مارکت) واقع شده که یادگاری از دوران بیزانس است.مسجد رستم پاشا در ۴۰۰ متری پنج دقیقه مسجد جدید استانبول و در ۲۰۰ متری بازار مصری‌ها سه دقیقه قرار دارد. این مسجد در فاصله بسیار کم و در حدود یک کیلومتری پل گالاتا و مسجد توپکاپی واقع شده است و شما می‌توانید با ۲۰ دقیقه‌ پیاده‌روی خود را به این مکان‌ها برسانید. مسجد رستم پاشا تا فرودگاه گوکچن ۴۵ کیلومتر (یک ساعت و ۱۰ دقیقه) و تا فرودگاه آتاتورک ۲۳ کیلومتر (۲۳ دقیقه) فاصله دارد.

مسیر دسترسی به مسجد رستم پاشا

دسترسی به مسجد رستم پاشا به‌اندازه سایر آثار تاریخی استانبول راحت نیست؛ اما امکان‌پذیر است. فقط کافی است در ایستگاه تراموا امینونو پیاده شوید و از کنار مسجد جدید (Yeni Camii) و ورودی بازار ادویه استانبول عبور کنید. وقتی به کافی‌شاپ ترکی «مهمت افندی کوروکهوچی» رسیدید به راست تغییر مسیر دهید. در انتهای خیابان اوزن کارسی (لانگ مارکت) قدیمی‌ترین خیابان استانبول، در سمت راست ورودی کوچکی به مسجد رستم پاشا وجود دارد که برای رسیدن به آن باید از پله‌ها بالا بروید. آدرس مسجد رستم پاشا: استانبول، امینونو، مسجد رستم پاشا

تاریخچه مسجد رستم پاشا

رستم پاشا در دوران جوانی در دهکده‌ای بوسنیایی به‌عنوان دامدار خوک شروع به کار کرد. او از طریق سیستم «دوشیرمه» (Devshirme) عثمانی جذب شد؛ سیستمی که پسران جوان مسیحی را برای آموزش و خدمت به دولت و ارتش عثمانی در ازای مالیات به کار می‌گرفت. رستم پاشا در قسطنطنیه تحصیل و به سرعت درجه‌های ترقیرا طی کرد. او سرنوشت سیاسی خود را از طریق ازدواج با مهرماه سلطان، دختر سلطان سلیمان رقم زد. او هرچند که به‌عنوان وزیر برنامه‌های اقتصادی درخشانی برای پیشرفت عثمانی پیشنهاد داد، وسواس پول و تمایل او به دسیسه‌های سیاسی رویدادهایی تلخ و دردسرهای زیادی را درست کرد. او نه‌تنها فرهنگ رشوه را به ساختار سیاسی عثمانی افزود؛ بلکه خود نیز رشوه‌های زیادی دریافت کرد و ثروت کلانی به دست آورد.

زمانی که رستم پاشا در سال ۱۵۴۴ به‌عنوان وزیر وارد قصر شد سلطان سلیمان در معرض پیری بود. او به‌همراه مهرماه سلطان و خرم سلطان (همسر سلطان سلیمان) قدرت و اداره امور سیاسی را به‌دست گرفت. آن‌ها با دسیسه تلاش کردند مصطفی پسر و ولیعهد سلطان سلیمان را حذف کنند. رستم پاشا در طی گفت‌و‌گویی او را قانع کرد که پسرش می‌خواهد ضد او توطئه کند. شاهزاده مصطفی به همین دلیل اعدام شد و رستم پاشا به یکی قدرتمندترین مردان دولت عثمانی بدل شد. او با همسر و مادر همسرش اتحاد سیاسی ساخت که تمام رقبای سیاسی را از بین برد.رستم پاشا طولانی‌ترین دوران وزارت در زمان سلطنت سلیمان را  بر عهده داشت و به‌مدت ۱۴٫۵ سال رئیس شورای امپراتوری بود.

رستم پاشا شخصیتی جنجال‌برانگیز داشت؛ به‌طوری که مجبور شد دوره‌ای پس از  دست داشتن در اعدام شاهزاده مصطفی و برانگیختن نفرت عمومی میان درباریان، از مقام وزیر بزرگ کناره‌گیری کند؛ اما سه سال بعد با مداخله او جانشینش کارا احمد پاشا اعدام شد و وی دوباره به این مقام برگشت. او تصویر خوبی از خود در فضای عمومی ارائه نداده بود؛ به همین دلیل خواست با ایجاد خیریه عظیم خود و تعریف پروژه‌های عمومی این چهره را جبران کند.تعدادی مسجد کوچک‌تر و کاروان‌سرا نیز در استانبول به نام رستم پاشا هستند؛ اما هیچ‌کدام به جهت ثروت و عظمت معماری نمی‌توانند با مسجد رستم پاشا رقابت کنند. مسجد رستم پاشا نوعی عذرخواهی سیاسی بود. او با وقف عظیم بخشی از ثروت خود و ارتباط‌ و اتحاد با افراد بزرگ اسلام سنی سعی در ترمیم موقعیت خود در میان مردم داشت.

رستم پاشا فردی دین‌دار بود که برای توجیه سیاست‌های خود و اطمینان از اینکه مردم آن را درک می‌کنند، منافع دولت و منافع اسلام را درهم‌تنیده نشان می‌داد. «نجیب اوغلو» (Necipoglu) دراین‌باره می‌گوید:منصب شیخ‌الاسلام (مفتی اعظم) قدرت و اعتباری عظیم داشت و «ابوسوود» (Ebussuud) از سال ۱۵۴۵ تا زمان مرگش در سال ۱۵۷۴ این مقام را بر عهده داشت و به واسطه اتحاد با وزیرانی همچون رستم پاشا و سوکولو محمد پاشا شهرت تازه‌ای پیدا کرد و فتواهای او مشروعیت دینی برای سیاست‌های کابینه فراهم می‌کرد.رستم پاشا سال‌ها هزینه زیادی را صرف خرید مغازه و ملک کرد. او برنامه‌ریزی کرده بود تا درآمد حاصل از مغازه‌ها و انبارها مورد استفاده مسجد قرار گیرد و مسجد رستم پاشا با کمک این درآمد به فعالیت خودش ادامه دهد و در صورت لزوم بازسازی شود. او می‌خواست بدین شکل میراثی همیشگی از خود به‌جای بگذارد.

معماری مسجد رستم پاشا

مسجد رستم پاشا پروژه‌ای متاثر از ثروت شخصی، اقتدار دولتی و مذهبی است. این پروژه بر ارتباط میان دولت عثمانی و اسلام سنی تاکید می‌کند. این ارتباط توسط سلطان سلیمان در دولت عثمانی و رستم پاشا که نماینده‌ای از اسلام سنی بود به‌شدت تقویت شد و می‌توان آثار آن را نیز در مسجد رستم پاشا که میراث آن دوران است به‌خوبی دید. این مسجد و تمام آنچه که رستم پاشا از ثروت شخصی خود به‌صورت میراثی عمومی باقی گذاشت، نشان‌دهنده مدیریت درخشان دولتی او، تمایل‌ وی برای به‌دست آوردن وفاداری مردم و پایبندی مذهبی وی است. او در دوران وزارت خود تاکید بسیاری بر تولید داخلی کاشی داشت و هر نوع ارتباط تجاری خارجی را در این زمینه متوقف کرد که منجر به توسعه یکی از مراکز معروف تولید کاشی به نام «ایزنیک» (Iznik) در دروه عثمانی شد.

نام سفال ایزنیک یا ظروف ایزنیک از نام شهر ایزنیک در غرب آناتولی وام گرفته شده که محل تولید این کاشی است. ایزنیک نوعی سرامیک تزئین‌شده است که از اواخر قرن پانزدهم تا پایان قرن هفدهم تولید می‌شد. در آن زمان مردم عثمانی از کاشی‌های ایتالیایی برای پروژه‌ها و ساختمان‌های مختلف استفاده می‌کردند. رستم پاشا تلاش کرد تا این پول در اقتصاد و تولید داخلی هزینه شود و واردات کاشی را از ایتالیا محدود کرد. عجیب نیست که این صنعت کاشی و میراث اقتصادی در مسجدی که او به یادگار گذاشته مورد استفاده قرار گیرد.کاشی‌کاری مسجد رستم پاشا با فضای داخلی بسیار زیبا تقریبا در همه جا به‌عنوان یک شاهکار معماری شناخته می‌شود. کاشی‌های ایزنیک (Iznik) مورد استفاده در مسجد شاهدی بر تمایل وی به تشویق تولید داخلی است. این کاشی‌ها تمام فضای داخلی، دیوارها، ستون‌ها، محراب و منبر را پوشانده‌اند.

تزیینات داخلی مسجد رستم پاشا شهرتی جهانی دارد و آن را از سایر آثار معمار سنان جدا می‌کند. به‌طور معمول مساجدی که توسط معمار سینان طراحی و ساخته می‌شد ظاهری ظریف با کمترین تزیینات را داشت؛ اما مسجد رستم پاشا به جهت تزیینات مورد استفاده کم از مقبره پادشاهان ندارد. این مسجد گسست بزرگی از سنت معماری عثمانی محسوب می‌شد؛ چون تقریبا تمام دیوارهای مسجد رستم پاشا با کاشی‌های زیبا و پیچیده ایزنیک تزیین شده است؛ چیزی که تا پیش از آن نمونه‌ای در دوران عثمانی ندارد.حمایت رستم پاشا از یک شاهکار معماری برای ترمیم تصویری رایج از ویژگی‌های بد اخلاقی و چهره عمومی او بود. انتخاب مسجد به‌عنوان مکانی مذهبی و تزیینات کاشی‌کاری نیز همین موضوع را نشان می‌دهد. مکان انتخاب شده برای ساخت مسجد در تاهتاکاله، یک مرکز تجاری مهم هم منعکس‌کننده سابقه او به‌عنوان مشاور ارشد اقتصادی است. این مسجد در جزییات، جنبه‌های مثبت و منفی یک مقام عثمانی پیچیده را برجسته می‌کند.

نکته دیگری که در مسجد رستم پاشا به چشم می‌آید طرح‌هایی است که روی کاشی‌ها نقش شده‌اند. رستم پاشا حامی یکی از هنرمندان دربار عثمانی با نام «کارا میمی» (Kara Memi)، مبتکر الگوی‌های طراحی گل بود. رنگ‌های به کار رفته همچون سبز زیتونی و قرمز در این الگوها انقلابی است و در هیچ کاشی‌کاری قرن شانزدهم دیگری یافت نمی‌شود. در رنگ‌آمیزی کاشی‌ها از رنگ قرمز استفاده شده است که مورد غبطه کاشی‌سازان آن زمان بود؛ چراکه ساختن رنگ‌هایی همچون سفید، آبی، زرد و سبز آسان بود؛ اما ساختن رنگ قرمز فوق‌العاده دشوار بود.نقش‌ها مجموعه‌ای از نیلوفرهای آبی فیروزه‌ای در کنار برگ‌های شبیه به پر است. مسجد رستم پاشا با وجود کوچک بودن یکی از نفیس‌ترین مساجد عثمانی در استانبول است و شما از رنگ‌های زنده، طرح‌های گل‌دار یا هندسی کاشی‌های ارزشمند ایزنیک شگفت‌زده خواهید شد. بیش از ۲۳۰۰ قطعه کاشی ایزنیک در این بنا به کار رفت که بسیاری در طی سال‌ها سرقت شده است.

سفال‌گران ایزنیک سبکی از دکوراسیون را توسعه دادند که انواع تزیینات سنتی و خلاقانه را به هم آمیخته بود و مسجد رستم پاشا به‌عنوان یادگاری از ظرافت و خلاقیت این سبک بومی عثمانی ایستاده است. اکثر درهای این مسجد کنده‌کاری و منبت‌کاری (kündekâri doors) شده است و تزیینات طلاکاری پیچیده‌ای روی دیوارها و سقف دهلیز وجود دارد. نکته مهم درباره کاشی‌های به کار رفته در مسجد رستم پاشا این است که این کاشی‌ها نخستین باز در کوره‌های ایزنیک تولید شدند و حمایت رستم پاشا از این طراح دربار به گسترش این سبک از گل‌کاری در کلیه تولیدات هنری عثمانی منجر شد.

مسجد رستم پاشا پلانی هشت‌ضلعی دارد که نخستین نمونه از کارهای معمار سنان با همچین پلانی محسوب می‌شود. این مسجد روی بلندی و روی سقف چند مغازه قدیمی ساخته شده است و می‌توانید با عبور از پله‌های مارپیچ به آنجا برسید. مسجد رستم پاشا یک مناره و گنبدی مرکزی دارد که توسط چهار نیم گنبد حمایت می‌شود و ۷۴ پنجره در اطراف این گنبدها قرار دارند. این نیم‌گنبدها و طاق‌ها توسط ستون‌های هشت‌ضلعی با نام «پای فیل» نگه داشته می‌شوند. مسجد رستم پاشا در آتش‌سوزی بزرگ سال ۱۶۶۶ و زلزله ۱۷۷۷۶ آسیب دید؛ اما پس از آن بازسازی شد. این مسجد بین سال‌های ۲۰۱۷ تا ۲۰۲۰ مجدد به‌مدت سه سال مورد مرمت قرار گرفت و سپس درهای آن به روی بازدیدکنندگان گشوده شد.

شرایط بازدید از مسجد رستم پاشا

درهای مسجد رستم پاشا هر روز از ساعت ۱۰ صبح تا ۶ عصر به روی گردشگران باز می‌شود؛ اما در اوقات نماز به روی بازدیدکنندگان بسته است. این مسجد نیز همچون باقی مساجد استانبول بلیط ورودی ندارد؛ هرچند که از کمک‌های مالی استقبال می‌کند. همه بازدیدکنندگان مسجد اعم از مسلمان و غیر مسلمانان کفش‌های خود را قبل از ورود به مسجد درمی‌آورند؛ این الزامی عملی محسوب می‌شود نه شرعی؛ چراکه نمازگزاران هنگام دعا زانو می‌زنند و با پیشانی خود فرش‌ها را لمس می‌کنند؛ بنابراین دوست دارند فرش‌ها تمیز نگه‌داشته شوند. وقتی وارد مسجد می‌شوید آرام صحبت کنید و اگر عکس می‌گیرید فلش دوربین خود را خاموش کنید. ممکن است افرادی که وقت تعیین شده برای نماز را از دست داده‌اند ساعات دیگری به مسجد مراجعه کنند. مودبانه است که زمان عکاسی از افراد اجازه بگیرید. عکس گرفتن از مردم در زمان نماز مودبانه نیست. از راه رفتن در مقابل نمازگزاران خودداری کنید. سعی کنید پوششی مناسب برای ورود به مسجد انتخاب کنید.