ویرانه های چاتال هویوک
ویرانه های چاتال هویوک باستانی و یکی از کهن‌ترین سکونتگاه‌های به‌جای مانده از تاریخ بشر محسوب میشود. این شهرک قدیمی که در جنوب آناتولی ترکیه قرار گرفته است، به دوران نوسنگی و فراسنگی تعلق دارد. اگرچه چاتال‌هویوک محل استقرار کهن‌ترین تمدن انسان‌ها محسوب نمی‌شود، صاحب‌نظران این منطقه را زادگاه هنر می‌دانند.چاتال هویوک که یکی از برترین جاهای دیدنی ترکیه به شمار می‌رود، در طول تاریخ طولانی خود، سیر تکامل انسان را به وضوح مشاهده کرده است و تاریخچه‌ای از مهم‌ترین تحولات انسان را نزد باستان‌شناسان بازنمایی می‌کند. در این مطلب از مینا گلوبال به معرفی این سایت باستانی در کشور ترکیه خواهیم پرداخت و با تاریخ غنی و تمدن باشکوه آن آشنا خواهیم شد.
چاتال هویوک کجاست؟
منطقه باستانی چاتال هویوک، در ۱۱ کیلومتری جنوب شرق قونیه در «آناتولی» واقع شده است. آناتولی شیه‌جزیره‌ای پهناور در قلب کشور ترکیه است که از شمال به دریای سیاه، از جنوب به مدیترانه و از غرب به دریای اژه محدود میشود. تپه‌های چاتال هویوک که کهن‌ترین سکونتگاه بشر در این شبه‌جزیره به حساب می‌آیند، در ۱۴۰ کیلومتری قله‌های آتشفشانی «کوه حسن» قرار دارند. در شرق منطقه چاتال هویوک، تپه‌ای متعلق به دوران نوسنگی به‌چشم می‌خورد که در ارتفاع ۲۰ متری از سطح دشت قرار گرفته است.تپه‌ای نسبتا کوچک‌تر در غرب این منطقه وجود دارد که در فاصله چندصد متری آن، شهرکی متعلق به دوران بیزانس مشاهده میشود. وسعت تپه‌های باستانی این منطقه به ۱۲ هکتار می‌رسد و کانال آبی منشعب از رود «چهارشنبه»، از میان تپه‌ها عبور می‌کند. در حاشیه این کانال که خود از شگفتی‌های دوران باستان است، بر بستری از خاک رس آبرفتی، تاسیساتی قدیمی به‌چشم می‌خورد که احتمالا مصارف کشاورزی داشته‌اند. این تاسیسات از جمله نخستین سازه‌هایی بود که در کاوش‌های باستانی سر از خاک برون آورد و مژده کشف تمدنی اسرارآمیز را داد.
معماری چاتال هویوک
منطقه باستانی چاتال هویوک دو تپه ۳۷ هکتاری را شامل میشود. قدمت تپه بلندتر که در قسمت شرقی منطقه قرار دارد، به ۷۴۰۰ تا ۶۲۰۰ سال قبل از میلاد مسیح برمی‌گردد. تپه‌های باستانی جنوب آناتولی، شگفتی معماری ماقبل تاریخ محسوب می‌شوند. چیدمان منازل به‌گونه است که از تاثیر تغییرات اقلیمی و آب‌وهوایی جلوگیری می‌کند. منطقه مسکونی چاتال هویوک فاقد هرگونه خیابان و مسیر عبور و مرور بوده است.خانه‌ها در مجاورت و اتصال با یکدیگر ساخته شده بودند و تردد ار روی بام منازل انجام می‌شد. حفره‌هایی نیز به‌منظور ورود به خانه، در سقف تعبیه شده بود. جهت بالا و پایین رفتن از این خانه‌ها نیز از نردبان استفاده می‌شد. علاوه بر نردبان، پله‌های شیب‌داری نیز کشف شده است که نشان از تکامل معماری اقوام چاتال هویوک در گذر زمان دارد. کاربری دیگر حفره‌های سقف در این منطقه، تهویه خانه‌هایی بود که کندوی زنبور عسل را تداعی می‌کند. مساحت تقریبی هر یک از این منازل که معماری یکسان و سقفی مسطح داشتند، ۲۵ مترمربع بوده است.
در قسمت تحتانی خانه‌ها نیز بخشی به‌عنوان انبار وجود داشت. نکته جالب‌توجه دیگری که در بقایای چاتال هویوک مشاهده شده، وجود کوره‌هایی بر سقف خانه‌ها است که به‌نظر می‌رسد به‌صورت اشتراکی و برای مصارف متعدد مورد استفاده واقع می‌شدند.مصالح به‌کار رفته در ساخت این شهرک اسرارآمیز، عمدتا خشت‌های گلی و آهکی است. کف خانه‌ها نیز به‌وسیله گل فشرده، استحکام‌بخشی شده‌اند. از آنجایی که سازه منازل چاتال هویوک پس از گذر چندین هزار سال به‌خوبی حفظ شده است، به‌نظر می‌رسد که در ساخت بناها به طریقی هوشمندانه از خشت‌های پخته استفاده شده باشد. یکی دیگر از مزیت‌های معماری این منطقه باستانی، امکان دفاع سازمان‌یافته در برابر هجوم دشمنان بوده است. بهگونهای که حتی اگر دشمن موفق می‌شد به‌دیوارهای خارجی شهر رخنه کند، درون خانه‌ای گرفتار می‌شد که مدافعان بر بالای سقف و مقابل حفره ورودی انتظارش را می‌کشیدند.
آداب و رسوم اقوام باستانی چاتال هویوک
چاتال هویوک در گذر زمان، تماشاگر تغییر سبک زندگی بشر بوده است. شواهد گذر انسان از برهه‌ای که به مثابه موجودی شکارچی امرار معاش می‌کرد تا دوره اهلی کردن حیوانات و پرورش گیاهان، به‌خوبی در چاتال هویوک قابل‌مشاهده است. همچنین باستان‌شناسان نخستین نشانه‌های تغییر سبک زندگی انسان را از شیوه عشایری و مهاجرت به یک‌جانشینی در این منطقه یافته‌اند. به‌طور کلی، قدمت زندگی انسان‌ها در چاتال هویوک بین هفت تا ۹ هزار سال تخمین زده میشود.اقوام ساکن در چاتال هویوک نیز همچون اهالی «اریحا»، متوفیان خود را در طبقه زیرین منازل یا جایی خارج از منطقه مسکونی دفن کردند. یکی از سنت‌ها‌ی منحصربه‌فرد آنان، گچ گرفتن جمجمه مردگان برای حفظ چهره آنان بود. برخلاف سایر اقوام، اهالی چاتال هویوک در اجرای این رسم تبعیضی بین زن و مرد یا فقیر و غنی قائل نمی‌شدند. تنها اجسادی که بهگونهای متفاوت با آن‌ها رفتار می‌شد، جسد کودکان بود. جسد کودکان پس از اجرای مراسم معمول، با مهره‌هایی تزئین می‌شد و گل‌هایی سرخ‌رنگ سطح آن را می‌پوشاند. پژوهشگران معتقدند که این احترام غیرعادی به کودکان، از احساس نیاز جامعه به افزایش جمعیت و نیروی کار در گذشته ناشی می‌شد.
معماری شهرک چاتال هویوک بهگونهای است که اهمیت جامعه‌ای همگن و عدالت محور را خاطرنشان می‌کند. چینه‌نگاری ۱۸ لایه فضای مسکونی چاتال هویوک، نشان توسعه تدریجی و گسترش در مرور زمان بوده است. این منطقه مسکونی بیش از ۸۰۰۰ هزار نفر جمعیت داشته است و یکی از بزرگ‌ترین تمدن‌های جهان باستان محسوب میشود. نکته جالب‌توجه این است که کمترین آثاری از خاکستر، زباله و فضولات در خانه‌ها یافت نمی‌شود. این موضوع، اهمیت مردمان این منطقه نسبت به نظافت خانه‌های خود را نشان می‌دهد.نقطه عطف سرگذشت اقوام این منطقه را می‌توان در پایه‌گذاری نخستین جرقه‌های کشاورزی در جهان باستان دانست. شواهد به‌دست آمده نشان می‌دهد که اقوام چاتال هویوک گندم و جوی وحشی را جمع‌آوری و ذخیره میکردند و مرغوب‌ترین دانه‌ها را برای کشاورزی مورد استفاده قرار می‌دادند.
آثارهنری چاتال هویوک
جلوه‌های هنری در سراسر سایت باستانی چاتال هویوک به‌چشم می‌خورد. نمادهایی از حیوانات و انسان‌ها، نقوش هندسی منحصربه‌فرد و خشت‌های زیگ‌زاگی و لوزی شکل، از ویژگی‌های هنری این منطقه است. آثار هنری چاتال هویوک بسیار متنوع‌اند؛ آن‌گونه به نظر می‌رسد که خلق آثار هنری، بخش ویژه‌ای از زندگی روزمره مردمان را تشکیل می‌داده است. طراحی‌هایی از یک جفت پلنگ که در مقابل هم، به تصویر درآوردن مراسم شکار، کباب کردن گاومیش‌های وحشی و رنگ‌آمیزی‌های وزین، از جمله شاخصه‌های هنر اقوام باستانی آناتولی است.تندیس‌‌های بسیاری در محوطه باستانی چاتال هویوک کشف شده که مشهورترین آن‌ها مجسمه زنی است که میان دو گربه‌سان نشسته است. مجسمه‌هایی از این دست به‌وفور یافت شده‌اند که اغلب آن‌ها از سفال ساخته شده‌اند. این آثار هنری شگفت‌انگیز با شمایل انسان و دیگر جانوران، در تمامی خانه‌های چاتال هویوک و کوره‌های این منطقه یافت شده است. به‌نظر می‌رسد که از این دست‌سازه‌های هنری به‌عنوان نمادهایی مقدس برای برآورده شدن آرزو یا دفع ارواح خبیث استفاده میکردند.
دیوارهای داخلی، خصوصا اتاق اصلی تمامی خانه‌های چاتال هویوک، دارای تزیینات و نقش و نگارهایی منحصربه‌فرد است. همچنین به‌نظر می‌رسد که عمل تزئین دیواره‌های منازل به‌صورت مداوم انجام می‌شد. سیر تکامل نقش‌های هندسی و شکل‌های دو بعدی در منازل چاتال هویوک، این موضوع را گواهی می‌کند.درمجموع، می‌توان گفت که پرتکرار‌ترین آثار هنری به‌جای مانده در منطقه چاتال هویوک، دست‌سازه‌هایی است که با بقایای حیوانات ساخته شده است. برای نمونه، جمجمه‌های تزئین‌شده گاو نر در بسیاری از منازل مسکونی مشاهده شده است. آثار تزئینی بسیاری از شاخ‌ها، منقار‌ها و استخوان سایر جانوران نیز در این سایت باستانی به‌چشم می‌خورد. بررسی‌ها نشان می‌دهد که آثار ساخته شده به‌وسیله بقایای جانوران، اغلب به حیوانات وحشی تعلق دارد. محققان از این موضوع نتیجه گرفته‌اند که شکار حیوانات وحشی و تغذیه از آنان، جزو عادات مهم اقوام چاتال هویوک بوده است.
کاوش های باستان شناسی چاتال هویوک
چاتال هویوک به‌معنای «تپه‌های چنگالی» است و وجه تسمیه آن را قرارگیری تپه‌های شرقی و غربی این منطقه در مجاورت یکدیگر دانسته‌اند. سکونتگاه‌هایی که بر فراز تپه واقع شده بودند، تا پیش از عصر برنز رها شدند. از آنجایی که این مکان باستانی برای مدت طولانی مهجور مانده، در طول چندین هزار سال به‌خوبی حفظ شده است و شواهد ارزشمندی را در اختیار باستان‌شناسان و پژوهشگران قرار می‌دهد. بهگونهای که برای کشف چاتال هویوک، تقریبا تمامی قسمت تپه‌ها را از زیر لایه‌های ضخیم خاک آبرفتی حفاری کرده‌اند.
کاوش‌های رسمی باستان‌شناسی از سال ۱۹۵۸ در منطقه چاتال هویوک آغاز شد و از آن زمان، تغییر چندانی در فضای این منطقه به‌وجود نیامده است. سرپرستی نخستین کاوش‌ها در منطقه مسکونی چاتال هویوک، بر عهده «جیمز ملارت» (James Mellaart) بریتانیایی بود. ادامه نخستین مرحله این کاوش‌ها به‌دلیل عدم دسترسی به امکانات مناسب در منطقه، تا دهه ۱۹۹۰ میلادی به‌تعویق افتاد و ملارت نیز پس از ماجرایی جنجالی که به ناپدید شدن تعدادی نقاشی متعلق به عصر برنز انجامید، از کار برکنار شد و ترکیه را برای همیشه ترک کرد.بنا بر اصلاح قوانین حفاظت از آثار باستانی در سال‌های ۱۹۸۳ و ۲۰۰۴، توجه‌های بیشتری به‌سمت این اثر باستانی معطوف شد و اداره‌کل بناهای تاریخی ترکیه در بالاترین سطح از چاتال هویوک محافظت می‌کند.
کاوش‌های باستان شناسی و حفاری‌ها در این منطقه همچنان ادامه دارد. وسعت سایت باستان‌شناسی چاتال هویوک را تا اندازه ۵۰ زمین فوتبال تخمین زده‌اند و این مکان به‌دلیل کشف آثار ارزشمند، به‌عنوان دریچه‌ای به‌سوی عصر نوسنگی و فرانوسنگی شناخته میشود. کاوش‌های انجام شده در این منطقه به کشف ۱۸ لایه پی‌درپی از سازه‌های چاتال هویوک منجر شد که نشان‌دهنده دوره‌های تاریخی متعدد و زندگی نسل‌های بسیار در این منطقه است.به علت اقلیم خاص منطقه، عملیات‌های باستان‌شناسی چاتال هویوک تنها در فصل تابستان انجام میشود و سایر ایام سال به تحلیل یافته‌ها و بررسی شواهد می‌گذرد. با این حال امکان بازدید گردشگران از این سایت در تمام طول سال فراهم است و ماه‌های ژوئن تا اوت، فصل پربازدید چاتال هویوک تلقی میشود. هم‌اکنون تیمی بین‌المللی متشکل از باستان‌شناسان کشورهای ترکیه، انگلستان، آمریکا، ایتالیا، یونان، لهستان، آفریقای جنوبی، آلمان و اسپانیا برای کاوش و تحقیق در این منطقه حاضر هستند. چاتال هویوک در سال ۲۰۱۲، در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.
